داستان های فانتزی برای جوانه زدن و روییدن به خاک حاصلخیز بومی و منطقه ای احتیاج دارند - پیوند تجارت

به گزارش پیوند تجارت، به گزارش خبرنگار خبرنگاران (ایبنا)، گریز از سال صفر به قلم حسین قربانزاده خیاوی است که از سوی کانون پرورش فکری بچه ها و نوجوانان منتشر شده است. این رمان کوشش انسان های به جای مانده از جنگ های بزرگ برای نجات از دست موجوداتی عجیب و غیرقابل مهار است، موجوداتی که طی قرن ها فکر انسان را برای نابود کردن خویش، راهنمایی نموده اند.

گریز از سال صفر یک رمان تخیلی البته بومی است. قربانزاده به خوبی توانسته ژانر فانتزی را با میراث فرهنگی بومیان ادغام کند. امروز چهارم فروردین ماه مصادف با ساگرد درگذشت ژول ورن، نویسنده ای که آثار تخیلی و فانتزی او برای همه آشناست. آثار ژول ورن را بیشتر مردم چه در نسل های گذشته و حتی نسل های امروزی خوانده اند یا لااقل انیمیشن های ساخته شده از روی کتاب هایش را دیده اند؛ زیرا برای همه ما دوران نوجوانی دورانی است که زمان زیادی را صرف تخیل می کنیم. تخیل جهانیی عجیب و تماشای با داستان های عجیب و غریب. موجوداتی غیرواقعی و فضایی پر از وهم و خیال. نویسنده ها و البته کتاب ها بسکمک در این خیال پردازی ها نقش داشته اند. ژول ورن یکی از همین داستان نویس هایی است که تخیل خیلی از ما را به چالش کشیده است. ما با او از مرکز زمین با بالن به دور جهان و از آنجا به ماه سفر کردیم. به همین منظور با قربانزاده که یک نویسنده فانتزی نویس بومی است، گفت وگو داشتیم که در ادامه می خوانید:

موضوع کتاب گریز از سال صفر از کجا به فکر تان رسید و چطور به سراغ نوشتن آن رفتید؟

موضوع رمان گریز از سال صفر از یک قطره آب در فکرم جرقه زد. یعنی درگیر شدن و فکر کردن به یک قطره آبی که در یک تابستان گرم توی پیاده رو تبریز از شاخة یک درخت تنومند چکید روی صورتم. قطره ای بی رنگ و بو که روزها و ماه ها فکرم را مشغول کرد. نکند این قطره خال یا زخمی شود روی صورتم؟ نکند مرا تبدیل کند به زامبی یا موجودی شگفت انگیز با توانایی های خیر یا شر؟ نکند حالا که بشر بی رحمانه درخت ها را قطع می نماید درخت ها هم در کوشش برای دفاع از حیات خود با این قطره ها باشند و می خواهند انسان ها را تبدیل به درخت نمایند؟ با اینکه دقایقی بعد از چکیدن آب، صورتم را شستم با این حال تا مدت ها آن را روی صورتم حس می کردم. این اتفاق حدود 25 سال پیش رخ داد و فراموش نشد تا اینکه شد زیربنای رمان گریز از سال صفر. رمانی که در آن بشر پوشش گیاهی و درختان را از بین برده و طبیعت هم آب و اکسیژن را از بشر دریغ نموده است.

در کتاب گریز از سال صفر آمده که در هیچ نقطه ای از جهان جنگی نیست تمام سلاح های جنگی به وسیله انسان ها در یک نقطه نگهداری می شود و نوعی صلح جهانی برقرار است، این تصویر چگونه امکان پذیر شده است؟

خب وقتی بشر با جنگ های بزرگ و کوچک و با ندانم کاری اش طبیعت را از بین برده، زندگی اش سخت و طاقت فرسا شده و با یک اتفاق هر آن نسلش منقرض می شود؛ بنابراین مجبور است در نقطه ای به کارهای ضد حیات خودش سرانجام بدهد.

بشر خسته از جنگ وقتی می بیند هیچ طرف پیروزی وجود ندارد و کشوری که شکست خورده چند سال بعد، با قدرت و جنگ افزارهای بیشتر، برای جبران و کسب پیروزیت به میدان جنگ برمی شود به فکر فرو می رود، مجبور است که به قرار و قانونی را بپذیرد. بشر در سایه خودتربینی اش در نهایت با زمینی ویران روبه روست و برای زنده ماندن راهی ندارد جز اینکه قانونی ناممکن را قبول کند و راه مصلحت پیش بگیرد. به نظرم بشر سال های آینده ناگزیر از این تصمیم است، ناچار خواهد شد برای حفظ حیات خود در نقطه ای افسار خودخواهی هایش را بکشد و به همزیستی و مسالمت تمکین کند.

هدف تان از خلق این تصویر چیست؟

باید بگویم ترس. ترسی که سال ها با آن زیسته ام. اولین بار بیست سال پیش عده ای زمزمه می کردند دریاچه ارومیه خشک خواهد شد. برای من که کنار ده ها ماشین روی یدک کش، سینه آبی دریاچه را می شکافتیم و پیش می رفتیم این حرف قابل باور نبود؛ اما ترسناک بود. من همیشه از بلایی که سر طبیعت آمده و می آید افسوس خورده و ترسیده ام. کسانی که درختان جنگل را می بلعند و کوه را می شکافند و ویلا می سازند باید روزی تاوان وحشتناکی بدهند، یا خودشان یا نسل های بعد از آنها. وقتی بعد از خواندن این رمان نوجوان ها می گویند: چه خوب است تا آن زمان مرده ایم و شاهد روزهای توصیف شده در رمان نخواهیم بود! ترسم بیشتر می شود. هدفم ترساندن مخاطب نیست، دعوت به اندیشیدن است. اگر بشر روزی مجبور است جنگ و جنگ افزارهایش را کنار بگذارد چرا قبل از وقوع فاجعه نباشد؟

در جهان بسکمک از نویسنده ها از آثار باستانی و اسطوره های خودشان نوشته اند، شما هم در کتاب گریز از سال صفر رفته اید سراغ آثار باستانی، چه هدفی از این کار داشتید؟

احساس می کنم حیات بشر با نخی بسیار بسیار محکم اما نامرئی به هم وصل شده است. هر دستاورد قرن ها یا سالیان پیشین به نوعی در زندگی امروز ما نقش می آفریند. از گاری با چرخ های چوبی و تاثیر غیرقابل کتمانش در خودروهای مدرن امروز و نقش خودروهای امروز در ساخته شدن خودروهایی که پرواز می نمایند و احتیاج به راننده و خلبان هم ندارند، همه و همه در یک فرآیند رشد دخیل هستند. اسطوره را هم این گونه می بینم دومرول که به مبارزه با عزرائیل می رود و می خواهد با کشتن عزرائیل بشر را از مرگ و نیستی برهاند تا ضحاک که مغزهای جوان و آینده ساز را خورشت مارهای خودخواهی اش می نماید این رابطه محکم و نامرئی هنوز وجود دارد؛ پس باید برویم سراغ اسطوره ها و این رابطه ها را پیدا کنیم.

شاید بگوییم، جست وجو و یافتن این ارتباط نامرئی در عصر حاضر چه تاثیری برای زندگی مدرن دارد؟ اصلا به چه دردی می خورد؟ همان طور که اشاره کردم نقش راهنمایی گری اسطوره و داشته های تاریخی غیر قابل کتمان است. این ارتباط هیچ وقت قطع نشده و اگر کوشش کنیم به آن بی تفاوت باشیم دچار کمبود و خسران خواهیم شد. دست کم در باور آن چه داشته ایم و چیزهایی که می توانیم داشته باشیم یا از دست بدهیم.

پرداختن به آثار باستانی و اسطوره ها در دل یک رمان چه تاثیری در شناخت نوجوان ها خواهد داشت؟

در رمان گریز از سال صفر سنگ افراشته های منطقه باستانی شهریئری به کمک انسان می آیند و راه مبارزه با خاک خوارها را به انسان ها می آموزند. سنگ افراشته ها دهان ندارند؛ اما قدرت خواندن فکر انسان ها را دارند. این سنگ افراشته های ارزشمند و بی مانند در مشگین شهر، سال هاست مورد بی مهری قرار گرفته و زیر برف و باران منطقه شکسته و خرد شده اند. در رمان دوم از سه گانه خاک خوارها خواهیم دید که این شکستن و خرد شدن سنگ افراشته ها چه صدمه و لطمه سنگینی به انسان ها وارد خواهد نمود و مقصر اصلی اش مردم و مسئولین امروز هستند.

دیده و شناخته شدن آثار باستانی و اسطوره ها، یکی دیگر ارزش های رمان اسطوره ای می تواند باشد. در کشورهای صاحب ادبیات داستانی غنی، ارتباط اسطوره با زمان حال و خلق معما و کشف رابطه ها، هیجان انگیز، لذت بخش و آموزنده است؛ چون نویسنده فرصت دارد جهانیی خلق کند که قابل درک و دست یافتنی است و نوجوان را به فضایی بکشاند تا از اسطوره به خودش برسد. وقتی نوجوان خودش را در غاری بالای کوه دماوند با ضحاک رودرو ببیند یا با هیولای نمکی برخاسته از دریاچه اورمیه به نبرد برخیزد ناگزیر زمان و فضای اتفاق ها را توام با داستان و واقعه اش خواهد شناخت.

برداشت و باور خودتان را از جهانی فانتزی و کتاب های این حوزه بیان کنید.

فانتزی یک فرصت است. فرصتی برای گریز از واقعیت های گاهی سخت و آزاردهنده و صد البته دوباره بازگشت به آن واقعیت این بار با آگاهی و توانایی بیشتر. این فرصت و امتیاز ویژه جهانی فانتزی را دوست دارم.

نوجوان حتی بزرگسال گاهی از حقیقت عریان گریزان است. توصیه و نصیحت را خوش ندارد و نمی خواهد مخاطب پند و اندرز یا کتابی بر اساس اتفاق های تلخ باشد که به نوعی او را از خواندن یا شنیدن دور یا بیزار می نماید. در چنین زمانی فانتزی به کمک نویسنده می آید.

جهانی امروز در مقایسه با گذشته مدرن به نظر می رسد و بی شک نسبت به آینده بدوی و پیش پا افتاده، در این مورد اگر بخواهیم سخن بگوییم انکار و مقاومت بسکمک از مردم را شاهد خواهیم بود؛ ولی داستان فانتزی این محدویت و دردسرها را ندارد. هرچند همیشه این گونه نبوده و نویسنده پیشرویی مثل ژول ورن پس زدن ها و تمسخرهای مردم زمان خودش را تجربه نموده و به جان خریده است.

از سویی، بشر امروز غرق در دستاوردهای علمی و پیشرفت های عصر حاضر، چندان رغبتی به اسطوره و حتی تاریخ با مردمان به ظاهر عقب مانده اش ندارد. خرافه را پس می زند و به جادو علاقه ای ندارد، خودش را متمدن می داند و بی احتیاج از اسطوره، برای این انسان گریزان از گذشته، فانتزی غنیمتی است برای لذت از اسطوره، گذشته، خیال و احتمال و تصویرهایی از آینده.

از نظر شما کودکی که در حوزه ادبیات فانتزی مطالعه دارد با کودکی که با این حوزه بیگانه است چه تفاوتی دارد؟

جهانی فانتزی شگفت آور است و اولین امتیازش لذت و هیجان. کودکی که بیگانه با جهانی فانتزی است در ابتدا لذت و هیجانی بی جایگزینی را از دست می دهد. امتیاز دیگر جهانی فانتزی شکل گیری یک فکر توانا برای حل مسئله است. جهانی فانتزی یک محیط عالی برای خلق مشکل های به ظاهر لاینحل است. خلق معما، خلق موقعیت های خطرناک و نفس گیر که جان شخصیت ها را در معرض مرگ و نابودی قرار می دهد، شکست ها، ناامیدی ها و یافتن راه نجات و رهایی. رمان های فانتزی مخاطبش را می برد به اوج خطر در حالی که مخاطب می داند تنها نیست و در نهایت نویسنده کنار اوست و عاقبت پیروزی سپیدی بر سیاهی.

امتیاز بعدی رسیدن به آستانه تامل و تفکر است، در جهانی فانتزی چنین فرصتی زود بروز می نماید؛ چراکه شرایط شگفت انگیزی رخ می دهد که برای درک آن باید اندیشید. کودک و نوجوانی که مخاطب فیلم و داستان های فانتزی هستند توانایی بیشتری در تجزیه و تحلیل به دست می آورند، احتمال را بهتر می فهمند و رویارویی با مشکل را محتمل می شمارند. جسورتر هستند و تن به ریسک می دهند. این ویژگی ها در بچه ها و نوجوان هایی که با جهانی داستان، افسانه و فانتزی دور هستند به نسبت کم رنگ است.

فانتزی بیش از داستان های دیگر محرک خلاقیت است و راه گریز از بن بست ها و باز کردن گره ها را نمایان می نماید.

نظرتان را در خصوص داستان فانتزی بومی بگویید. در کل فانتزی بومی چه خصوصیات و ویژگی هایی دارد؟

داستان های فانتزی برای جوانه زدن و روییدن به خاک حاصلخیز بومی و منطقه ای احتیاج دارند. نه اینکه در شهرهای مدرن و پیشرفته امکان بروز و ظهور فانتزی وجود ندارد، این امکان هست، با این باور که بسکمک از شگفتی های جهانی فانتزی، به خصوص حیات اسطوره ها، به اکوسیستم کهن وابسته است. به هر حال بسکمک از شهرهای بزرگ و مدرن هم روی بومی کهن بنا شده اند.

در بحث فانتزی از نوجوان هایی که در کارگاه داستان نویسی ام حضور دارند می پرسم که آیا امکان بروز یک داستان محیرالعقول مثل هری پاتر، ارباب حلقه ها، بن تن یا جنگ ستارگان در ایران یا شهر و روستای محل زندگی شما وجود دارد؟ بسکمک از آنها اگر هم قاطعانه نه نگویند در جواب بله دچار تردید هستند. آیا یک بشقاب پرنده می تواند کنار برج آزادی فرود بیاید؟! فرزند فرمانده فضایی ها به پدرش گفته من برج آزادی را می خواهم! و حالا آنها آمده اند برج را از بیخ کنده و ببرند. مسلم است در نقاط مختلف کشورمان هر اتفاق شگفت انگیز فانتزی امکان بروز و وقوع دارد. به تازگی پسر نوجوانم از شخصیت افسانه ای دومرول کاراکتر انیمیشن طراحی نموده برای جشنواره پارسونا و مقام اول این رویداد را هم به دست آورده است. خلق این کاراکتر از شخصیتی اسطوره ای هیچ تفاوتی با خلق مرد عنکبوتی و بتمن ندارد و به همان صورت امکان پذیر و قابل باور است. پس فانتزی های بومی می توانند شکل بگیرند و هر کدام داشته های منحصر به فردی داشته باشند.

فانتزی برای بسکمک فاصله گرفتن از واقعیت است، برای شما فانتزی چه جایگاهی دارد؟

موافقم؛ فانتزی فرصتی برای فاصله گرفتن از واقعیت است. در نظر من توانا شدن در هیجان و پیچیدگی و معمای آن فانتزی و دوباره بازگشتن به دل واقعیت. من در فانتزی هایی که خلق شده و خوانده ام برای مدتی تلخی، ترس، ناامیدی، خشم، حیله و خیانت را یافته، فهمیده و سپس پشت سر گذاشته ام، بر آنها چیره شده ام و فراموش نموده ام. فانتزی فرصت یک زندگی مجدد است. وقتی شخصیت اسطوره ای و فانتزی طی سفر قهرمان برمی گردند به محل زندگی خویش، وقتی بعد از هیاهوی به ظاهر غیرقابل کنترل شخصیت به پیروزی یا آرامش می رسد بدون شک شخصیت تازه ای متولد شده و همان شخص قبلی نیست، از بودی مرده و در بودنی دیگر از نو زاده شده که این دگرگونی و تحول سازنده است. این تحول گاهی در شخص، گاهی در جمع کوچک یا بزرگ رخ می دهد و گاهی در علم و اندیشه، مثل بیست هزار فرسنگ زیر دریا اثر ژول ورن، جسارتی بزرگ در عالم فانتزی که باعث تحول علم می شود.

در خصوص تاثیر ژانر وحشت و علمی ـ تخیلی چه نظری دارید؟

آیا کودک در جهانی واقعی می ترسد؟ مسلما بله، کودک همیشه از تنهایی، تاریکی، لولو، حیوانات و حشرات، از سایه ها و صداهای مختلف می ترسد. این ترس در بزرگسالان رنگ و فرم دیگری پیدا می نماید. این شناخت است که کودک را از ترس رها می سازد، فیلم و داستان های ژانر ترس کودک را با ترس روبه رو می نمایند، با این تفاوت که او می داند این موقعیت ترسناک ساختگی و غیرواقعی است. در عین حال می داند که در کنارش یا در اتاق دیگر کسانی هستند و تنها نیست برای همین توانایی رویارویی با ترس و شناخت آن را به دست می آورد. اشاره کردم در این میان لذت و هیجان هم هست که بشر احتیاجمند آنهاست. از سویی امکان خیال ورزی ارزشمند است. خیال تحمل سختی را آسان تر می نماید.

ژانر علمی ـ تخیلی علاوه بر داشتن تاثیرهای گفته شده آشنایی با علم را هم به همراه دارد. محل وقوع رمان های علمی ـ تخیلی از محیط آزمایشگاه گرفته تا کهکشان و ستارگان و موضوع آنها از پزشکی تا رباتیک همیشه آموزنده است.

دیدگاه شما به ادبیات چگونه است و در نوشتن دنبال چه هستید؟

ادبیات یعنی رسیدن به یک نقطه روشن. جایی که در آن رهروی مسیر ادبی پیروز به تماشا می شود. محیط پیرامون ما به علت بروز و ظهور رفتار و اخلاق های مختلف غبارگرفته و مه آلود است. ادبیات بخشی از این جهانی تیره را روشن نموده است، از دیرباز چنین بوده، ادبیات، امکان نفس کشیدن را مهیا می نماید، تماشا را ممکن می سازد و زیبایی را هدیه می دهد. در کل، به نظرم هر کس در نوشتن دنبال یک هدف است، گفتن خودش.